Конспект по калмыцкому языку «Цаһан Сар» /Кичәл-марһан/Урок-викторина/ «Традиции, обычаи и обряды проведения праздника Цаган Сар». 2005 г

Конспект по калмыцкому языку «Цаһан Сар» /Кичәл-марһан/Урок-викторина/ «Традиции, обычаи и обряды проведения праздника Цаган Сар». 2005 г.

1әңг. Авьяс.

1. «Цаһан Сар»-гисн юмб?

«ЦаһанСар»-хальмг улсин сән өдр.

2. Ц.С. кезә давулгдна?

Ц.С. Лу сарин чилгчд эс гиҗ моһа сарин эклцд давулгдна.

3. Ц.С. ямаран чинртә байр?

Үвләс цугтан эрүл - менд һарад, хавран тосҗах байр.

3а. Ц.Сарла хальмгуд харһхларн ю келдг бәәҗ?

- Ц.Сарла хальмгуд харһхларн келҗ сурдг бәәҗ: «увләс сән-менд(то бүрн)

Һарвт?» «Һарв - һарв!» - гиҗ хәрү өгдг.

4.Ц.С-н өмн ямаран белдвр кедг бәәсмн?

а) Ц.С-н өмнк өдрмүдтнь хаша-хаацан, герән ахулад, цугинь арчад

цеврләд әрүслдмн.

б) Хувц- хунран һаза өлгәд сергәдг йоста юмн.

5.Ц.С-н хот-хол белдхд ямаран йорта авьясмуд бәәнә?

а) Ц.С-н нег өдр өмн әмтә юм алдго-му йор. Тегәд 2-3 өдр өмн хө

алад, махан эд-бод кеһәд белдч кдмн.

б) Ц.С-н нег өдр өмн (асхнднь) цаһана боорцган болһдмн. Боорцгин

һуйрт -өндг төрүц орлдго. Цаһана боорцгудиг һахан хорһнд болһдмн биш.

Ц.С-н боорцгиг хөөнә, үкрин хорһнд(тос немәд) -буслҗасн хорһнд-

шарлулад болһдмн.Энүнә көншүн үнр-гериг цеврлдг-сөн йор.

в) Герин эзн күүкд күн боорцган болһчкад-дееҗ тәвдмн-Зулан тавлҗ

мөргәд, эрк эргүлдмн.

6. Ц.С. ирсн өдриг яһҗ давулдг бәәсмн?

а) Ц.С. ирсн өдртнь эзн күүкд күн эрт(өр цәәтл ) босад, җомбаһан нернә,

махан чанна. Болһсн хотасн дееҗ өргдмн, дәкәд шикр-балта, шар-улан

мөңг тәвдмн

б) Медәтнриг герүрн дуудҗ, цаһана цәәһән йөрәлһдг - көгшн наста улсин

йөрәл кишг-буйән күргд.

в) Медәтнрин хөөн цугтан нег-негнүрн йовҗ гиичлдг

7. Өрк-бүлд «Цаһана» ямаран авьяс давулдмн?

Өрк-бүлд «цаһалдг» авьяс бәәдмн:

а) «Цаһана» өдр өрүнднь - җомба болчксна хөөн- цугтан босдмн. Эцк-

экнь үрдүдтәһән «цаһалдмн»- барун халхаснь теврҗ үмсәд келдг бәәҗ:

«Ут наста, бат кишгтә бол! Ирх җилдән зүн халхасчнь үмснәв!

б) Хадм эцк берлә бас «цаһалдг» бәәҗ - Бер һариннь хаңцан татад, хойр

һаран бултулад, хадм эцкүрн өөрднә.Хадм эцкнь барун һаран суңһҗ өгнә

Бер хадм эцкин һариг хойр һариннь хоорнд тохаднь күргҗ бәрәд, тер

һартнь һурв мөргнә.

в) «Цаһалһсна» хөөн өрк-бүләрн цаһана цәәһән уудмн. Хот-хоолын тү-

рүн ааһинь медәтә күүнд (аавд, эцкт) өгдмн . Тер күн цаһана йөрәл тәв-

дмн.

8.Ц.С-ла хальмг улс кедү гер-бүлд «келкә боорцгудта» йовад гиичлдг йоста бәәсмб? Юңгад?

Хальмг улс 7 гер-бүлд гиичләд, 7 келкә боорцгударн дольлцдг йоста

бәәсмн. Юңгад гихлә - келкәтә боорцгуд сән чинртә белг.

2 әңг. Боорцг.

1.Цаһана боорцг кедү зүстә , ямаран чинртә?

Цаһана боорцг 15-ас үлү зүстә бәәдмн.

• «Целвг» - ик, төгрг, захнь имкрәд кедмн - шар нар үзүлҗәх чинртә.

• «Хавтха» - ик, төгрг, имкрә уга. Чинринь - һазр, эң-зах уга тег.

- «Тоһш» - 2 чинртә:

а) малын хаша үзүлҗәнә - малар дүүрң хашата болтн гисн чинртә

б) җирһл - чилшго юмн (төгә мет)

• «Җола» - күүнә җирһл җола мет бат болн ут болтха - гисн чинртә.

• «Белг» - цаһана мендин белг, нег- негнәсн салшго садн гисн темдг.

• «Хуц» (хуцин толһа) - хөн мал өстхә гисн темдг(хуц - сүргин экн мал)

• «Кит» (мөрнә - дотрин нег әмтәхн хүвнь) - мөрн адусна тохмнь өстхә гисн чиртә.

• «Мошкмр»- хөөнә нәрн геснь дуралһҗ кедг - 2 чинртә:

а ) хөөнә махнд туслдго юмн уга гисн темдг

б ) ямаран түрү-зүдү җирһлд эс харһна (яһҗ эс мошклна) терүг

һатлҗ йовцхатн-гисн чинртә

• «Темән»-(йир өврмҗтә онц мал ) темә бәрсн күн - байнд тоолгдг. Тегәд -

Байн болтн гисн чинртә.

• «Шовун» (һалун) - хаврин зәңгләч. «Һалун ду һархла - хавр ирнә»

• «Шор» - җидин үзүрин бәәдлтә.Хортн -дәәсиг дарх зер-зев үзүлсн темдг.

• «Төөмдә»- йоста хальмг төөмдә дуралһсн боорцг.- Өрк-бүлдән, олн- әмтндән, үр-иньгтән бат, итклтә болтн гисн темдг.

• «Таслмр» - деншг дуралһсн боорцг - «цаһан мөңгн әдл цевр, улан мөңгн

әдл сәәхн» - болтха гисн чинр.

• «Хорха»- үүрмг тасрха боорцг- «дорас өсч йовх үрн-садн , малын төл-

Һазрин хорха мет то-томҗ уга дала болтха гисн темдг.

2.Дееҗд ямаран боорцг тәвдг йоста?

Дееҗд - 3 целвг, 1 хуц, 1 кит, 7 хорха тәвдмн.

3. Цаһана боорцг келкәдг йоста. Тегәд «ик келкә» - «бичкн келкә» гисиг

цәәлһтн.

• «Ик келкә» - ик герә(бөдүн улст) ик боорцгуд: 1 хуц, 3 белг, 1 кит, 6 тоһш,

1 целвг, 1 шовун, 1 темән.

• «Бичкн келкә» - бичкн герә(бичкдүдт) бичкн боорцгуд: тонь әдл.

Марһа давулһнд олн-зүсн дөңцл керглҗ болхмн:

1. Презентац «Цаһан сарин туск домг» (калмыцком языках)

1 слайд. Цаһан сарин туск домг.

2 слайд. Кезәнә нег цагт, нег Догшн Мус мана һазриг дәәлхәр ирҗ. Эн Мус цуг әмтиг хорах саната бәәҗ.

3 слайд. Догшн Мус күштә чидлтә бәәҗ. Кесг баатрмуд энүнлә ноолдҗ, бәр бәрлдҗсн болвчн энүг диилх чидл күрсн уга.

4 слайд. Тиигхлә, әмтиг харсхар Ноһан Дәркн ирҗ. Догшн Мусиг меклхәр Ноһан Дәркн сәәхн күүкнд хүврәд, Догшн мусин өмн бууҗ ирв.

5 слайд. Тер сәәхн күүг үзн, Догшн Мус дуран өгч, Ноһан Дәркиг авалян болһхар санҗ.

Ноһан Дәркн цуг әмтнә төлә, Мусин гергнь болхар зөвән өгч.

Җил давад, эднд көвүн төрсмн.

6 слайд. Давсн җилин туршарт Ноһан Дәркн Догшн мусин әмнь хәәҗ. Хол һазрин толһад, һурвн авдрт, һурвн шовунд Догшн Мусин әмнь олҗ һарһчкад хәрхәр седв.

7 слайд. Генткн Окн Теңгр бурхн бууҗ ирәд келнә: күмн әмтнә хортн одачн әмд - тернь Маңһс - Ноһан Дәркнә көвүнь.

8 слайд. Тегәд, Окн Теңгр Маңһсла бәәр бәрлдв. Болв, терүг диилҗ болшго болв. Тиигхлә Ноһан Дәркн - көвүнәннь әмнь хойр далын хоорнд бәәнә - гиҗ заав. Дарунь Маңһсиг Окн Теңгр диилв.

9 слайд. Өрүн өрлә, шин сарин негнд - Окн Теңһр болн Ноһан Дәркн гегән һазрин хотмудур хәрҗ ирв. Әмтн цугтан эдниг байртаһар тосв.

11 слайд. Окн Теңгр маңһсиг диилсн өдр болн Ноһан Дәркн ирсн өдр - үвләс эрүл-менд һарсн цаг гиҗ темдлгднә. Эн өдр хаврин байрт тоолгдна.

12 слайд. Цаһан Сарла тадниг йөрәҗәнәвидн!

К викторине подготовлены:

Презентация «Цаһан сарин домг» (на русском, калмыцком языках)

Презентация «Цаһана боорцг» (на калмыцком языке)

Презентация «Боорцг» (на русском языке)

Цәәлһвр. Эн марһа ямаранчн кичәлд, классин хѳѳн керг-үүлдврт олзлҗ болхмн. Үлгүрнь ду-би орулад нәр-наад давулх, эс гиҗ кичәл-марһан.