АДЕТ. АДЕБ. НАМЫС. НРАВСТВЕННОЕ ВОСПИТАНИЕ ПО ГОРСКИМ ОБЫЧАЯМ

Бардырыу

Зал ариу джыйылыб, джасалыбды. Къабыргъада газетле тагъылыбдыла.

Къарачай тартыу согъула турады.

Бардырыучу

1 бар.: Бютеу дунияда инсанла,

Бу дуниягъа кёз ачханла.

Сизге атсынла акъ тангла,

Кюн ашхы болсун адамла!

2 бар.: Хурметли къонакъла! Хош келигиз!

Бизни бюгюн ишибизни мураты: бу сейир таулада, эски джуртлада, чокъуракъ суулада джашагъан, ётгюр ариу миллетибизни, ата-бабаларыбыздан келген адебни, намысны не къыйын кюнде да атмайын ма бюгюннге дери джетген ашхы адетлерибизни бир бёлегин кёргюзтюрге излейбиз.

С.Х.______________________________________________________

__________________________________________________________

1 бар.: Багъалы джамагъат, къарачайда тепсиге тамада айырылгъан адетди. Тепси тамада _______________________________________

_________________________________________________________.

2 бар.:

1 бар.:

2 бар.: Багъалы къонакъла

1 бар.:

2 бар

1 бар.: Джаман сюеме таулу адетни

Таулуну кирсиз иннетин,

Таза сакълайды ёхтем милетим

Адетде уллу хурметин.

Къолуна алыб, боза аякъны

Тамада таулу тойда алгъыш этеди

Анга тынгылай, о Къарачайым!

Кёлюбюз бизни кёкге джетеди.

2 бар.: Сыйлы джамагъат, тамадагъа тепсини ачаргъа сёз:

1 бар.: Бизни джыйылыуубузгъа келгендиле ___________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

__________________________________________________________

__________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2 бар.: ____________________________________________________

Ёзденлени Альбертге беребиз сёзню. (джыр)

2 бар.: Къарачай шахар округну окъуу бёлюмюню тамадасы Къоджакъланы Аликни къызы Джульетта, бу джыйылгъан миллетге кёлюгюзде болгъанны бир айтсагъыз.

Джыр____________________________________________________

1 бар.: Хар миллетдеча, къарачай миллетни кесини джашаууну адетлери барды. 15-чи - 16-чи ёмюрден огъуна тарих бла кюрешген алимле къарачай миллетни адебин, намысын къалгъан миллетледен энгишге болмагъагын белгилегендиле. Бусагъатда намысны, адетни, сыйны керек болгъанларына кишини да сёзю болмаз. Ала болмагъан джерде берекет, хурмет да болмайды.

2 бар.: «Адет. Адеб. Намыс.» Бу сёзле бек сеийр сёзледиле - къайда эсе да, ташада, теренден чыгъыб, джигинге, джилигинге ётюб, эсинги уятыб, атламынга сагъыш этдириб, дуниягъа башха кёзден къаратадыла.

1 бар.: Джырла кёб тюрлю болгъандыла. Сюймеклик джыр бла ийнарны башхалыкълары барды. Намысны кючюнден джаш къыз бир-бирине сени джаратама деялмай ийнар джырлаб бирдиргендиле. Бюгюн бизни къууанчыбызны толтургъан, къарачайны керти уланы, джыргъа, тепсеуге да бирча уста, Къарачай-Черкес республиканы халкъ артисти Бостанланы Умар-Алийни чакъырабыз сахнагъа. (ийнар)

сёз.______________________________________________________

__________________________________________________________

2 бар.: Сыйлы джамагъат, энди сизни кёзюнгюзню ачаргъа чакъырлыкъ джулдузчукъ белгили артист тюлдю, алай болсада: кеси назму джазады, окъууну айырма сохтасы, Къарачай шахар округну мэрини степендияты, къарачай тил бла адабиятны шахар ортасында эришиуледе биринчи орунну тыйыншлы джакълагъан, Къарачай шахарны 6-чы мектебини сохтасы Кипкеланы Аминат. (монолог)

1 бар.: Багъалы джамагъат, кёресиз ёсюб келген джаш тёлюде къаллай фахмулу сабийле барды, машанла сеннге, Аминат.

2 бар.: Бюгюн бизге къонакъгъа, Къарачай-Черкес республиканы халкъ артисти Джамбаланы Казбек келгенди, Казбек, бир джыр джырласагъыз а джыйылгъан миллетге.

1 бар.: Тарихибизде бола келген затланы бирида унутулмазгъа керекди. Эртделеде джюрюген таурухланы, айтыуланы, элберлени, оюнланы, джырланы, ийнарланы, кюулени, тепсеулени къауумларын билиб миллетибизге къайтарыу бек магъаналы ишди.

1 бар.: Тарихибизни билмесек - адетибизни биллик да тюлбюз

2 бар.: Адетибизни билмесек - миллет джарыкълыгъы, ангысы боллукъ тюлдю.

1 бар.: Ангы болмаса - юретгенни да алалмайды.

2 бар.: Юретнгенни алмаса - акъыл-балыкъ боллукъ тюлдю.

1 бар.: Акъыл тил - байылыкъ болмаса - адамлыкъ да боллукъ тюлдю.

2 бар.: Адамлыкъ болмаса - миллет да къураллыкъ тюлдю, тарихибизни эсинде къалырча.

1 бар.: сахнагъа Къарачай-Черкес республиканы белгили артист, джазыучу, джыргъа макъам салыб джырлаучу Хубийланы Хасанны чакъырабыз.(джыр)

2 бар.: Бизда бюгюн тойланы къауумларын эсибизге тюшюрюрге излейбиз. Къарачайда джюрюген тойла юч тюрлю болгъандыла: Ыстым той, Эрикген той, Джыйын той. Къарачай тепсеуню адетин, кесини джоругъу бла къалай тепселгенини юсюнден теспеуге чемер, фахмубуз, Бостанланы Умар-Алий шагърей этсе дейбиз.

1 бар.: Джорукъ бла тепселген - ТЮЗ тепсеугу къарайыкъ.

2 бар.: Сёзню______________________________________________

1 бар.: _Батчаланы Л.______________________________. (джыр)?

2 бар.: Къарачайда эм иги адетлерибизни бири къурмаллыкъды. Аллында айтханыбызча, адетни, адебни, намысны мийик тоханада тутхан, къарачайны чемер къызы Зубайдагъа къурманлыкъ адетден хапар айтыргъа сёз беребиз.

ЗУБАЙДА: Халкъынгы адетлерин билмей,

Сокъур адамча джашама.

Атанг саулукъда, къолунга алыб

Джауорун, баш джарты ашама.

Тиширыугъа керекди джыйында

Юлюшге джан сюек салыргъа.

Боюн омрауну юлюшге салсанг,

Боллукъса уллу айыб алыргъа.

Джау орун, джан сюек, ашыкъ илик, ногъана -

Къойда, эчкиде 24 юлюш болады,

Башлы иегиле, омураула, орта илик -

Хоншугъа юлюшге Ким да аланы салады.

Тиширыу джыйында тамадагъа

Эт юлюшге къошакъгъа иерге керекди джаякъны

Суусаб берсенг адамгъа,

Бурулуб кетме алгъынчы ызынга аякъны.

Эркиши джыйында тамадагъа

Джау оруннга баш джартыны ий къошакъгъа.

Сенден тамадала селеше тура эселе,

Кюрешме къулакъ салыб ушакъгъа.

1 бар.: Зубайда Айгуфовна, аджымсыз, малны сизге санлаб, джарашдырыб берген эркиши къолду, ма бу суукъда сизге джёнгерлик этиб, сизни тутхан ишигизде кёлтюрюб, тургъан юйдегигизге Аллах къарыу, кюч берсин, къарачайны тарихине эс бёлген, адетни, адебни унутмагъан къарачай миллетни сизнича юйдегиле кёб болсунла. Бостанланы юйдегиге атаб, Умар-Алий джыр джырласа деб тилейбиз.(джыр)

2 бар.: сёз_________________________________________________

__________________________________________________________

1 бар.: Къарачай-малкъар халкъ, джырны бек сюйгени ёмюрледенда белгилиди. Аны ючюн болур, аны джыр репертуары бек байды.

Джыр этерге къарачайда-малкъарда уста болгъандыла. «Джыр Къарачайда этилир, Чегемде джырланыр, Холамда эшитилир», - дегендиле, бизни джыйылыуубузну толтургъан малкъар къарнашыбыз, Согаев Зейтун, джыргъа чемерлигин, къобуз сокъгъанда усталыгъын кёргюзтсе дейбиз.

2 бар.: Зейтун, тепсерге джараулу бир тартыу сокъсагъыз джыйылгъан миллетни аякъ алышына къарар эдик. ТОЙ

1 бар.: Сёз_________________________________________________

__________________________________________________________

2 бар.: Къарачайда адетле.

1 бар.: 1.Халкъынгы адетлерин билмей,

Сокъур адамча джашама.

Атанг саулукъда, къолунга алыб

Джауорун, башджарты ашама.

2 бар.: Атлы болуб келе эсенг, тиширыугъа

Кюн ашхы атдан тюшюб бер,

Сенден тамада бар эсе

Излеме юйде, къошда кесинге тёр.

1 бар.:Адамгъа суусаб берсенг,

Айраннга сууну алай кёб къошма,

Не бек ашыкъсанг да

Кесингден уллуну аллы бла озма.

2 бар.: Сенден тамада селешген заманда

Аны ауузуна чабма.

Ашаргъа олтурсанг а,

Джутланыб уллу къабма.

1 бар.: Тамададан эркинликсиз

Тепсиден туруб кетме,

Кесиме табды деб,

Адебсизлик этме.

2 бар.: Къонакъгъа баргъан джерингде

Бек кечге къалма.

Тепсиден урлаб алыб.

Хурджунунга джукъ салма.

1 бар.: Ортада табакъны

Кесинги аллынга тартма

Этин ашагъан сюегинги

Шорпа табакъгъа атма.

2 бар.: Столгъа, тепсиге ашаргъа

Къолларынгы джайыб олтурма.

Кесинги аллынгы уа

Кир «хапчюкден»толтурма.

1 бар.: Абдез алгъан адамгъа

Болмайды суу къуяргъа.

Юй ишлесенг, кийиз бассанг

Унутма маммат джыяргъа.

2 бар.: Абдез сууну болмайды

Адам джюрюген джерге тёгерге,

Хар муслиман адамгъа

Керекди аны билирге.

1 бар.: Джангы юйдегиде

Биринчиге джашчыкъ тууса,

Бешикге бёлеген къууанчха

Къоз бёрк, джау джиб тагъадыла.

2 бар.: Алай болмай къызчыкъ тууса,

Къурманлыкъ, той этиб.

Бешикге алай саладыла

Джангы туугъан сабийни.

1 бар.: Эки-юч айдан чачын джюлюб аладыла

Аны да биринчи кёлегине чулгъаб.

Кюбюрге саладыла

Этлик чач, этлик келёк дегенлери да ма аладыла.

2 бар.: Сабий бириничи тиш чыгъарса,

Нартюх бюртюкледен этедиле джырна,

Хоншулагъа юлюш ийиб,

Тиш джырна бла сыйла.

1 бар.: Хоншулагъа тиш джырна келсе,

Къууаныб, алгъыш этиб аладыла.

Сауутну къуру къайтармай,

Ичине бир затчыкъ саладыла.

2 бар.: Сабийни башын джюлюселе,

Хычын этиледи, болады мал да кесерге,

Тыйыншлыды ол хантладан

Тийредегилеге юлюш этерге.

1 бар.: Юйюнге къонакъ келсе,

Андан алгъа олтурма, джатма

Ашагъан заманда сёлешме

Джаякъ таууш этиб ашама, бургунгу тартма.

2 бар.: Келин келген, къыз чыкъгъан юйде

Уллу къууанч, къурманлыкъ болады.

Джууукъ, тенг да джыйылады

Джыйында уллу, гитче да тамадагъа сыйынады.

1 бар.: Келинни ау джаулугъун

Юйню биринчи туудугъу алады.

Алай болмаса уа

Бир амма алыб, юйге салады.

2 бар.: Келинни бетин къайынлары

Ау алгъан кюн кёредиле

Келинчикни джууукълары

Къайынлагъа кёб берне бередиле.

1 бар.: Келин, къайынларындан тил тутса,

Аланы сыйларын кёргенин билдиред,

Келинни тилин ачдыргъан къайын а,

Анга саугъа беред, кийим кийдиред.

2 бар.: Келин келген юй

Насыбдан, къууанчдан толады,

Келинчик баш чепкенин

Отоуда биргесине тургъан къызгъа къояды.

1 бар.: Келинчикге къайынлары

Кёб саугъала бередиле,

Ата, ана джашларын

Болушдан чыкъгъан кюн кёредиле.

2 бар.: Келин, къайын ананы атын айтса

Къаты «ауруйдула» тишлери,

Атаны атын айтса уа,

Къолай болмайды ишлери.

1 бар.: Орамгъа чыкъсанг,

Адетдеча, айыбсыз бар.

Кесингден гитче болса да,

Тиширыуну онг джанынга сал.

2 бар.: Чанчхы бла ашарыкъ затны

Къашыкъ бла ашама,

Ашаб бошасанг а,

Керексизге джаншаб башлама.

1 бар.: Ашаргъа олтурсанг,

Алынга артыкъ ашарыкъ тартма.

Ашаб башласанг столда хантдан,

Биринчи болуб джукъ алма.

2 бар.: Атагъа, анагъа сыйынгъан

Аланы намысларын, сыйларын кёрген,

Тамадагъа туруб орун берген.

Ма бу адетледиле ёмюрден келген.

1 бар.: Джыр __________________________________________
__________________________________________________________

1 бар.: Ма бу къууанчны былай къурагъанла, уллу джумушну этгенле - сизге минг бюсюреу________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2 бар.: Тамада тепсиге атланнган аякъ этемисиз?

2 бар.: Бюгюннгю чурумну бардыргъанла:

Къарачай шахар округну окъуу белюмюню баш специалисти Хубийланы Ханапийни къызы Зурумхан.

1 бар.: Къарачай шахарны 6-чы мектебини къарачай тилден устазы, Россия Федерация бютеу окъуу бёлюмюню махтаулу ишчиси Джуккаланы Хамитни къызы Гапполаны Залина.

2 бар.: Адеб, намыс сакълансын

Гитче уллуну эсгере.

Къууанч джыйылыулада

Биз тюбейик кёб кере.

?1 бар.: Бу ну бла тамамлайбыз, сау болугъуз,

Къууанч кюнлерибиз кёб болсунла!

8