Схема по татарскому языку на тему Фигыль

ФИГЫЛЬ

Фигыльләрнең грамматик категорияләре

1. Барлык фигыльләргә дә хас булган категорияләр:

- барлык-юклык;

бара-бармый; бар-барма; барса-бармаса; баручы-бармаучы; баргач-бармагач; бару-бармау; барырга-бармаска;

- юнәлеш:

ю, юын, юыл, юыш, юдырт

2. Аерым фигыльләрдә генә булган категорияләр:

- төркемчә:

затланышлы фигыльләрдә;

- заман:

хикәя һәм сыйфат фигыльләрдә;

- зат-сан:

затланышлы фигыльләрдә

Фигыль юнәлешләре

Юнәлешләр

Кушымчалары

Мәгънәләре

Мисаллар

1. Төп

-

Эшне үтәүче үзе башкара

Укучы сөйли.

2. Кайтым

-ын/-ен/-н

Эш үтәүченең үзенә әйләнеп кайта яки эшне үзе өчен башкара.

Укучы киенә.

3. Төшем

-ыл/-ел/-л

Эшне үтәүче читтә. Аны кем тарафыннан? - дигән сорау куеп билгеләп була.

Хат языла.

4. Уртаклык

-ыш/-еш/-ш

Үтәүчеләр эшне бергәләп башкаралар яки үтәүче эштә ярдәмче буларак катнаша.

Балалар сөйләшә. Сеңлем идән юыша.

5. Йөкләтү

-дыр/-дер -гыз/-гез -т, -ар/-әр һ.б.

Үтәүче эш кушучы яки эшкә мәҗбүр итүче.

Укытучы шигырь сөйләтә.

ФИГЫЛЬ

ЗАТЛАНЫШЛЫ ФИГЫЛЬЛӘР

ЗАТЛАНЫШСЫЗ ФИГЫЛЬЛӘР

Боерык фигыль

Хикәя фигыль

Шарт фигыль

Сыйфат фигыль

Хәл фигыль

Исем фигыль

Инфинитив

эш кушуны, боеруны, үтенүне яки киңәш итүне белдерә

Нишлә? Нишләмә?

Грамматик категорияләре: барлык-юклыкта килә, 5 юнәлеш, зат-сан белән төрләнә

Җөмләдә хәбәр була

Эш-хәл, хәрәкәтнең хәзерге, үткән, киләчәк заманда үтәлү-үтәлмәвен хикәяләү, хәбәр итү рәвешендә белдерә

Нишли? Нишләде? Нишләгән? Нишләр? Нишләячәк?

Грамматик категорияләре: барлык-юклыкта килә, 5 юнәлеш, заман, зат-сан белән төрләнә

Хәзерге заман (-а/-ә,-ый/-и): эш-хәл сөйләм вакытында (аерым очракларда сөйләм вакытына хәтле яки соңрак) үтәлә.

Үткән заман : - билгеле (-ды, -де; -ты/-те): сөйләүче үзе күреп белгән эш турында хәбәр итә;

-билгесез (-ган/-гән; -кан/-кән): сөйләүче үзе күрмәгән яки башкалардан ишетеп белгән вакыйгалар турында хәбәр итә.

Киләчәк заман : -билгеле ( -ачак/-әчәк; -ячак/-ячәк):эш-хәрәкәт турында анык һәм кискен рәвештә хәбәр итә;

-билгесез ( -ар/-әр; -ыр/-ер/-р): эш, хәл, хәрәкәтнең килчәктә булу яки булмавын ихтимал итү, уй йөртү рәвешендә хәбәр итә.

Җөмләдә хәбәр була

Икенче бер фигыль белән белдерелгән эшнең үтәлү-үтәлмәвенә шарт итеп куелган эшне белдерә.

Нишләсә? Нишләмәсә?

Грамматик категорияләре: барлык-юклыкта килә, 5 юнәлеш, зат-сан белән төрләнә

-са, -сә

Җөмләдә хәбәр була

Зат яки предметның эшен билге итеп белдерә.

Нинди? Ни эшләүче?Ни эшләгән?

Грамматик категорияләре: барлык-юклыкта килә, 5 юнәлеш, заман белән төрләнә

Хәзерге заман: гади формасы -учы, -үче;

тезмә формасы торган ярдәмче фигыле белән ясала.

Үткән заман : -ган/-гән; -кан/-кән.

Киләчәк заман -ачак/-әчәк; -ячак/-ячәк; -ар/-әр; -ыр/-ер/-р; -асы, -әсе, -ыйсы, -исе.

Җөмләдә аергыч була.

Исемләшкән сыйфат фигыль: ия, хәбәр, тәмамлык, хәл.

Эш-хәлнең үтәлү вакыты яки формасы буенча өстәмә эшен белдерә.

Нишләп? Нишләгәч? Нишләгәнче?

Грамматик категорияләре: барлык-юклыкта килә, 5 юнәлеш.

I төр: -ып/-еп/-п

II төр: -а, -ә, -ый, -и (кабатлаулы форма)

III төр: -гач/-гәч -кач/-кәч

IV төр: -ганчы/-гәнче -канчы/-кәнче

Җөмләдә хәл, хәбәр составында килә

Эш, хәл һәм хәрәкәтнең исемен белдерә

Нишләү? Нишләмәү?

Грамматик категорияләре: барлык-юклыкта килә, 5 юнәлеш.

-у, -ү

Җөмләдә ия, хәбәр, аерчыч, тәмамлык, хәл

Эш яки хәлне максат яки тиеш булу мәгънәсендә белдерә

Нишләргә? Нишләмәскә?

Грамматик категорияләре: барлык-юклыкта килә, 5 юнәлеш.

-рга/-ргә; -ырга/-ергә; -арга/-әргә;-маска/-мәскә

Җөмләдә хәл, хәбәр составында килә