Открытое занятие Калмыцкий чай

Иль кичәл « Цә-идәни дееҗ»

Күсл: Хальмг цәәһин тускар

Дөңцүл: хәәстә цә,, агч ааһс, чолун ааһс, шаңһ, утлдг көк цә, җолан цә, боорцг,

олн зүсн дегтрмүд

Эпиграф: «Цә шиңгн болвчн - идәни дееҗ,

Цаасн нимгн болвчн - номин көлгн….»

Сурһульчнр ирсн гиичнрлә таньлдна (эврәннь нер-усан, уңг-тохман келҗ өгнә)

1. Багшин үг: Күүкд, эндр бидн иим көдлмш кехмн. Хальмг улсин эдлдг хотын тускар күүндвр кехмн, хотын туск авъясмуд келәд тодлҗ авхмн.

Келн улс болһн уудг-эдлдг эврә хота болдг.

Хальмг улсин хотын дееҗнь-хальмг цә.

Хар Теңгс эргнд Грузин, Адыгеин һазрт урһна. Зуные эклцәр цәәһин нилх хамтхасинь түүҗ авад, грузин, краснодарин цә кенә. Модьрун зузавр хамтхасинь шахад, кевләд «хальмг цә» кенә.

Затьта зандн цәәһәсн

Зулд деегшән өргий,

Бәәсн хотыннь дееҗиг

Бурхндан нерәдҗ тәвий!

Уурта хотыннь дееҗнь

Ууһн өвкнртән нерәдий,

Yлдсн шавхр тальвринь

Үрн -садтаһан эдлий!

Аавнр - ээҗнрән күндлҗ

Ааһта цәәһинь бәрүлий

Еңсәр чееҗәсн тәвсн

Йөрәлинь соңсҗ байрлый.

Багш: Күүкд, хальмг улс ямаран хот эдлнә?- (цә, боорцг, махн-шөлн, бөөрг, толһан махн, хуурсн махн, хөөнә дотр).

- Эн кроссворд тохтахмн: Тадн гертән яһҗ цә чандгинь үзсн болхт. Ямаран хот-хол, нань чигн тоот цә чанхла олзлгдна?

(сурһульчн келәд, самбрур һарад, бичәд кроссворд тогтана).

1

Ц

Ә

2

У

С

Н

3

Y

С

Н

4

Т

О

С

Н

5

З

А

Т

Ь

6

Д

А

В

С

Н

7

Х

Ә

Ә

С

Н

Багш: Күүкд, бидн цәәһин туск медсән медрлән эн самбрт бәәсн үгин гөлмәр давҗулад сергәһәд келхмн.

Цәәһин тускар бидн ю меднәвидн?-

Үлгүрмүд, тәәлвртә туульс, шүлгүд, цәәһин туск авъясмуд медсән сергәһәд келхмн.

2. Yлгүрмүд:

1. Цә самрх дутман зандрдг

2. Халулсн цә хәрҗ ирсн күүкн хойр тоомс уга болдг.

3. Өрүн цә ууһад һархла, керг күцдг.

3. Тәәлвртә туульс:

1. Деерәс ирсн дерсн, хурск

Дорас ирсн элвг хар (усн)

2. Амтынь ясдг әгр цаһан (давсн)

3. Усн мет шиңгн,

Шикр мет әмтәхн (үсн)

4. Тавинь хәәдг тарһн шар (тосн)

5. Буслҗах уснд орна

Бийән шаталго һарна.

Халун цә самрна,

Хот төгәчкәд амрна. (шаңһ)

4. Күүкд дассн йөрәлмүдән келнә:-

1-гч йөрәл: Улан цәнь зандрҗ

Уухин дееҗ болҗ,

Ууҗах маднд аршан болҗ,

Ут нас, бат кишг

Деедс залх болтха!

2-гч йөрәл: Кезә чигн улан зандн цәәһән ууҗ,

Көлсән һарһҗ, маңна тиньгр, седкл таварн,

Ни -негндән халун уурта цәәһән белглҗ

Сән амулң бәәх болтн!

3-гч йөрәл: «Цә шиңһн болвчн - идәни дееҗ,

Цаасн нимгн болвчн - номин көлгн»

Буур җил һарч, ботхн җил орҗ

Авсн җил - наснь өлзәтә болҗ

Өмнк - өмнкәснь хөөткнь сән болҗ,

Цуһар әмтн амулң болый.

4-гч йөрәл: Улан зандн цәәһән эдлҗ,

Зулдан герл өгч,

Насн җилән утдулад,

Җил болһн байртаһар

Цаһаһан кеҗ,

Цун әмтн амулң - менд бәәхиг

Олн деедс бурхд өршәх болтха!

5-гч йөрәл: Идән-чигән элвг-делвг болҗ,

Шин орҗах җилин өлзә-кишг хальдҗ,

Күүкд ут наста

Бат кишгтә болҗ,

Өсч өргҗтхә!

6-гч йөрәл: Идән-чигән элвг-делвг болҗ,

Ирсн төрл-садн болвчн,

Ирүлсн бидн болвчн,

Кезән - кергт өдрин нег садн - элгн ирҗ,

Ханядн-тома уга,

Зурһан зүүлин амулңд

Зула тиньгр бәәтхә.

«Җомба» Бембин Тимофей

Ааһд җомба кеһәд Эргнд торһа җиргсәр

Аакм тәвәд оркхла- Элдв кевәр айслна.

Нарн деернь көвәд, Домбр гарма җиңнсәр

Намчрад сәәхн одхла. «Долан толһа» байсна.

Авад ууҗ гилә - Кеһит бас ,аак

Авнь агасн ончрна Келн, шүлгдм берк

Дотрм нарн - хәлә Нарнтн намдан саак

Доһлңг эмгнәһәр солңһрна. Насна туршар эрк!

5. Багш: Тууль соңстн: Ээҗ ботхнд цә чана. Зуг чәнь халун.

Ботхн иигәд көргәнә: ү-ү-ү

Ботхн келән шатачкад: э-э-э гинә.

Тер бийнь цәәһән ууна. Шимтә цәәдән

ханна: ө-ө-ө.

6. Дун: «Хальмг цә»

Үгнь: Саңһҗин Бося

Айснь: Ильцаран Валентина

Киитн үвлин салькнд

Шатсн халун нарнд

Ууҗ ханшго хальмг цәәһәсм

У-өргн теегтм бәәхий?

Давтр: Хальмг цә (2 дәкҗ)

Үстә, тоста, давста.

Хальмг цә (2 дәкҗ)

Ууҗ ханшго хальмг цә.

Улан зандн хальмг цәәһән

Эргәд сууһад эдлий

Маңна тиньгр седкләрн

Эңкр Таңһчан байсий!

Давтр: Хальмг цә (2 дәкҗ)

Үстә, тоста, давста.

Хальмг цә (2 дәкҗ)

Ууҗ ханшго хальмг цә.

7. Ааһсмудта би. (күүкд биилнә)

Идәни дееҗ болдг

Ик тоомсрта цә

Тууҗин халхд ордг

Туурсн хальмг цә.

«Хальмг цә» Саңһҗин Бося

Кезә, кенә хальмг

Келхд, үүдәсинь медхшв

Зуг өрүн болһн

Зандрсн цәәһән буслһнав.

Цәм эгл биш

Давста, үстә, тоста,

Таварн сууһад уухла-

Танд юуһинь келхв!

Ирсн цагтан тадн

Эврән чанад өгнәв,

Иртн, цәәһәрн тоонав,

Үүрмүд болҗ садлнав….

«Хальмг цә»

Өрмәр үсләд чандг

Өткн хальмг цә

Атх тос тәвдг

Ачта хальмг цә.

Затин үнр оруклдг

Зандрсн хальмг цә

Давсинь күцәһәд уудг

Дурта хальмг цә.

Зәрмдән толһам зоваһад

Зүүләд - тенәд однав.

Хальмг цәәһән ууһад

Хәрү сергәд амрнав.

У теегин үүдн

Урдаснь белн секәтә.

Зандрсн хальмг цә

Зуух деер нерәтә.

8. Цәәһин авъясмуд:

   1. Хоосн хәәс һал деер тәвдго.

   2. Хар ус буслһдмн биш, давс хайдмн.

   3. Цә буслхла, зөв эргүлҗ самрдг.

   4. Өрүн цәәһәс дееҗ өргдг, герин бичкн күүкд уудмн.

   5. Цәәһәс цацл цацдм.

6. Ааһин ам керчҗ бәрдго.

7. Гер болһнд дееҗин ааһ бәәх зөвтә.

8. Кемтрхә ааһд цә кедго.

9. Цә кехләрн зөв эргүлҗ кедг, цәәтә ааһ хойр һарарн бәрҗ өгдг.

10. Цаһан сарла өрүн цәәһәс зум өргдмн. (яһҗ зул өргдгинь сурһульч үзүлнә).

11. Шин бүүрт нүүҗ ирхләрн, цә чанад йөрәдг.

12. Өрүн күн герт орҗ ирхлә, цә кеҗ өгдг, гертән цәәһән уусн болвчн, амсх зөвтә.

13. Цә уухин өмн барун һариннь хумха хурһна үзүр норһад, өөдән цацад, йөрәл тәвдмн.

14. Халулсн цә ирсн күүнд кеҗ өгдго, тоомср уга гиҗ медүлҗәхинь тер.

15. Ааһин ам чавчҗ, хумха хурһан ааһдан орулҗ цә өгдмн биш. - хараҗаснла әдл.

16. Ааһд цә дегд дүүргҗ кедмн биш, дундаһар кедмн.

17. Хоосн ааһ герт көмрҗ тәвдмн биш, көмрәд тәвхлә дәкҗ эн герт орҗ ааһин ам зуухшв гиснлә әдл.

18. Кемр хагсу цә һазрт асхрхла, көләрн ишкдмн биш, хураһад авчкдмн - му йор.

9. Цәәһин туск шүлгүд:

«Хальмг цә» Хоньна Мууда

Би хальмг цә чаннав

Бәкрснә икинь һалд нернәв

Хальмгин агч ааһс дүүргнәв

Хәәртә үүрмүдән цадтлнь тоонав.

Бадмин Серәтрин шүлг.

Өрмәр үслсн цә Хәәс дүүргәд чандг

Өткрәд каңкнад алтрна Хәәртә хальмг цә,

Өрүни маңһариг цәәһәр Толһан өвдкүр эмндг

Өөдлсн уурнь талрна. Хәәртә хальмг цә.

Наадг тәвлһн: гер, ширә, ааһ-сав, хот-хол, ээҗ-аав хойр гертән бәәнә, ачнр-зеенртнь орҗ ирнә, ээҗ-аав хойр эдниг хот тәвәд тоона.

Цуһар: Аав-ээҗдән орлавидн. Әмтәхн булмг идләвидн.

1 баг: Ю тадн уулат? Юуһар хот келәт?

2 баг: Аав-ээҗиг цәәһәс ааһан дүүргҗ уулавидн.

1 баг: Ю күүкд уулат? Юуһар хот келәт?

2 баг: Ээҗ хаш чанла. Ээҗ боорцг болһла.

Цуһар: Ээҗин халун хотд ээҗин күүкд цадла.

10. Багш: Күүкд ода бидн үзүлсн, дассн, медсән сергәһәд, ашлвр келхмн. Иим сурврмудт хәрү өгтн:

1. Ямаран цә чанад болһдмн?

- хальмг цә - үстә, тоста, давста, затьта.

- хуурсн цә- хөөнә дотр өөкин хуурад, һуйр немәд чансн цә

- махта цә - хөөнә 2-3 хавс цәәд чанад болһсн цә

2. Ямаран цә бәәнә?

- Хальмг дөрвлҗн, ик хамтхаста (2 кг татдг, грузинск цә, уутд тәвдмн).

- хаанцг цә.

- җулан хар цә - орс цә чаннавидн.

3. Күүнд цә юуһарн туслна?

- җулан көк цә - бөөртән гемтә күн уудмн.

- күүнә гесн өвдхлә, туулхла җулан хар цәәг өткнәр чанад уудмн.

- күн гемтәд, халу дөрхлә- җулан хар цә уухла, махмуд тининә, гиигрнә

- кезәнә хаврин аюлд хотнь муудад, чинәһән алдсн улс хотан ясхмн гиһәд хуурсн цә уудг бәәҗ.

- идг баһ болад, үвләс өргүлҗ һарсн малд өткнәр хальмг дөрвлҗн цә чанад өгхлә, мал ясрад, көл деерән босна.

Багш: Күүкд, келсн тана хәрү чик, дала медрлтә, сәәхн дута, гүн охата күүкд бәәҗт. Цааранднь улм сәәнәр хальмг келән дасҗ йовхитн Деедс Бурхд евәтхә!