Доклад на тему Эр кижинин чолу эки аъды-биле тудуш

Раздел Технология
Класс -
Тип Другие методич. материалы
Автор
Дата
Формат doc
Изображения Есть
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

Бора-Тайга ортумак школазы

Сут-Хол кожуун




Эртем практиктиг конференция
«Чоптуг делегей »

Эр кижинин чолу эки
аъды-биле тудуш




Ажылды Бора-Тайга ортумак
школазынын 11-ги клазынын оореникчизи
Монгуш Аяс Владимирович кылган.
Удуртукчу башкызы: Куулар Римма Дугаар-ооловна технология башкызы




2014 чыл




Ажылдын планы.



1. Киирилде кезээ

Аът ажаап, остурер ажылдын кодээ ажыл-агыйында ролю.

2. Эр кижинин чарылбазы ынак эжи-аъды.

- аъттын хевирлери

- аъттын тургузуу, шынарынын хемчээлдери

- он-чузуну

- аймак, уксаазы

3. Эр кижинин чолу эки аъды-биле тудуш

4. Туннел, допчулал.








Сорулгазы:

Эр кижинин амыдыралынга эдилеп чоруур аъдынын эки талаже угланган ооредиглиг, кижизидикчи салдар чедирип чоруурун, оон ажыынын дугайында шинчилеп, ооренип коору.

Шынчы эжи деп чувени туннээри


Ажылдын чаа чуулу:

Мал ажылынга ынак, оларны ажаап, азырап остуреринге ынак салым-чаяанныг уруглар, оолдарнын аажы-чанында кээргээр, сагыш човаачал сеткилдин коступ унуп кээри, кижизидилгезинге онзагай черни ээлеп турары бооп турар.


Киирилде кезээ

Аът остурер ажыл-агый ( коневодство)

Амгы уеде аът ажаап-остурер (коневодство) ажыл бодунун бурунгаар хогжулделиг коружун салбаан, улам-на сайзыралды алган адыр бооп турар.Ол кодээ ажыл-агый адырында ол кол черни ээлеп турар болгаш мурнакчы одуругда санадып турар ажылдыг адырнын бирээзи.

Аът бодунун туружу-биле аар, куш ундурер кара ажылдарга-даа, спортун янзы-буру хевирлеринге-даа, культура - массалыг, кижизидикчи уткалыг чараш хемчеглерге-даа киржип, унелелин салбаан.

Аъттын эъдин, бенин судун медицинада онзагай амдан шынарлг боорга ажыглап, диета сагыыр чемненилгелиг кижилернин кол чиир чеминин аразынче киирип унелеп турар. Бенин судунден сускун аймаа- кумысты кылып турар.

Ада чуртун улуг дайынынын уезинде чылгы малдын бажы хойу-биле кырлып, узуткаттынган турган. 8 миллион ажыг мал хораан.

Амгы ойде оон баш саны ковудеп, дургени-биле озуп хогжээн. Россияда амгы уеде 7 миллион ажыг 200 ангы аймак уксаанын аъттары озуп турар.


Эр кижинин чарылбазы ынак эжи - аъды.

Доклад на тему Эр кижинин чолу эки аъды-биле тудуш

Мага- бодунун тургузуунун аайы-биле аъттарнын ылгалы.

Мага-бодунун тургузуу-биле аъттар 4 кезекке чарлыр:

- донгун, хедер ( грубый)

- чымчак, хоюг ( нежный)

- тырын ( плотный)

- чааш, оожум куштуг ( рыхлый

Доклад на тему Эр кижинин чолу эки аъды-биле тудуш

Чааш, оожум куштуг (рыхлая) - аар, мочек шынганнар-лыг, тырын мага боттуг сырый дуккур шыырак буттарлыг, аар чуък соортур уксаанын аъттары хамааржыр

Доклад на тему Эр кижинин чолу эки аъды-биле тудушДоклад на тему Эр кижинин чолу эки аъды-биле тудуш

Тырын (плотный) - шынган эъди, сиирлери сайзыраан, узун буттарлыг, чиик баштыг челер болгаш чорук кылып мунар уксаанын аъттары боор.

Доклад на тему Эр кижинин чолу эки аъды-биле тудуш

Донгун, хедер (грубый)- улуг, аар сооктерлиг, кылын кештиг, улуг хемчээлдиг мага-боттуг уксаа чок, ажылчын аъттар хамааржыр.

Аъттын шыдалын хемчээр хемчеглер.

1. Хендирбе соогунун бажындан черге дээр.

  1. Дуртунун хокпалдай кырындан чарын кырынче шавыштыр чорутканы

  2. Хоректи долгандыр хендирбе кырындан алганы

Доклад на тему Эр кижинин чолу эки аъды-биле тудушДоклад на тему Эр кижинин чолу эки аъды-биле тудуш

Аъттын дириг килин илередири.

Колюдзинскийнии-биле

Мунар болгаш чугурук, челер аъттарнын хендирбе бажындан черге дээр хемчээлин 2,33 деп коэффициентиге ковудедиптерге малдын дириг кили унуп кээр.

Ж. м. = высота холки 2,33

Ажылчын, аар чуък чудурер аъттарны база-ла хендирбе бажындан черге дээр хемчээлин 3,23 деп коэффициентиге ковудедиптер.

Ж.м = высота холки 3,23

Аъттарнын он-чузуннери.

  • Шилги (рыжая)

  • Хувала (булано-пегая)

  • Оле-сарыг (солово -сивая)

  • Карала (вороная)

  • Кара-кула ( темно-саврасая)

  • Ой-сарыг (буланая)

  • Сарыг (соловая) Ояла (мышастая)

  • Кула (саврасая)

  • Бора (серая)

  • Кара-ояла (темно-мышасто-пегая)

  • Шокар (чубарая)

  • Кок-бора (серая в яблоках)

  • Сарыг-бора (серая с желтизной)

Аймак уксаалары

Бистин чурттувуста 200 ажыг хевирлери бар.

Эн-не нептеренгей, билдингир уксаалары:

  • Чистокровная верховая

  • Орловский рысак

  • Советская тяжеловозная

  • Русская рысистая

  • Владимировская тяжеловозная.

Эр кижинин чолу эки аъды-биле тудуш.

Тыва чон шаг дуптен тура чылгы малды хойу-биле остуруп, кошкун амыдыралынга ажыглап, ону барык-ла амыдыралынын кол холгези кылдыр коруп чораан.

Тыва кижи мунуп чоруур аъдынга дыка ынак, хумагалдыг, хырнын аштатпас, човадып туретпес: эзер-чонаа, чуген-чулары аътка кончуг таарышкан, оорга-мойнун ойдуруп, халаажатпас. Тыва кижи аъттын кандыг-даа аажы чанын тергиин эки билир: аът-биле кошкун тыва кижинин амыдыралы тудуш чоруур уеде , аът биле кижи «азыранчып чораан чуве-дир.»

Эр кижиге тайбын ишке-даа, аян-чорукка-даа чарылбазы ынак эжи - ады боор.

Эр кижи кадыг, быжыг болур. Ынчалза-даа каржы болбас. Ылангыя мунар аъдынга. Эр кижи кажан-даа аъдынын бажын кымчылавас, ону «бору», «моова», «коккаарак» дээн чижектиг багай состер-биле кончувас.
Аъттын эки ээзи ону чайын коккур сигенниг черге оъткарар, кыжын сигеннедир. Дыштанган на черинге эзерин союп, сериидедип, дерин соодар, эргеледип суйбаар, эжинге дег ынак болур. Аъдын кадыр-берт орук чок черлерже албадавас.
Эр кижи «эр болуп, эзер дергизинден туттунуп» эгелей бээри билек бугу-ле ажылдарга оорелип эгелээр. Эр кижи эки аътты мунуп, спортчу оюннарга киржип, чарыш аъдын мунар.

Туннел допчулал.

Бистин суурувуска аът ажаар, ону осурер талазы-биле ажыл колхоз, совхоз турар ойден эгелээш эн-не нептеренгей, сайзыраан турган.
Аът, малды ажаары-биле болгаш чарыш аъттарын остуруп кожуун, республика чергелиг чарыштарга тиилекчи «Чемпион» аъттарны остуруп чораан ам бистин аравыста чок, хоочуннарны сактып, чоргаарланып адап чоруур бис. Оларга: Ондар Серен, Ховалыг Хом-Оттук, Сарыглар Николай, Сарыглар Серен-оол, Ондар Сокен-оол, Сарыглар Суге, Куулар Базыр-оол, Сарыглар Конгар-оол, Сарыглар Сарыг-оол, Очур Серенович, Очур Олег, Солун-оол Куулар хамааржыр.
Олар суурувуска аът остуреражылдын таваан салган, чугурук малдарны канчаар остуреринин хой чажыттарын билир чораан болгаш аныяк оскенге арга-дуржулгазын аттырып каан бистин чоргааралывыс

Амгы уеде малды чарашсынып, сеткилинден бердинип, ажаап чоруурлар суурувуста хой. Оларга: Эгей-оол Сарыглар, Кунзук Атаман, Владимир Монгуш, Тулуш Владимир, Куулар Андрей, Март-оол Монгуш, Оюу Куулар, Нарын-оол Монгуш, Канчыыр-оол Ондар, Артис-оол Ховалыг, Анчы-Кара Ховалыг, Сарыглар Алдын-Херел, Сарыглар Чечен-оол, Омак Удун-оол хамааржыр. Олар чарыш аъттарын остуруп кожуун, республика чергелиг маргылдааларга киржип чоруурлар. Кожуун чергелиг аът чарыжынга туннелдиг киржип, шанналдыг чер ээлээн аът ээлери: Тулуш Владимир, Удун-оол Омак, Кунзук Атаман.

Мен бодап турарымга эр кижи- биле аъды чарылбас, кайы бирээзи чокта болдунмас ышкаш.
Эр кижинин чоргааралы-аъды. Ол эр кижинин хей-адын кодуруп, кушту берип, чалгынналдырып чоруур. Кандыг-даа ойде чарылбас оннуу. Аннап чорааш-даа , айыыл-халапка-даа таварышканда, аскан-турээнде-даа эр кижинин эргелиг аъды ээзин чон караанче ундуруп, амы-тынын камгалаан таварылгаларны хойу-биле дыннаан мен. Айыыл-халапка таварышканда аъдынын кырынче-ле унуп келзе, думбей карангыда-даа аъды ээзин орукту тып чорааш, аалынга-даа чедирип кээр. Бичиимден азы 10 харлыымдан тура чарыш аъдын мунуп янзы-буру аът чарыштарынга ачам мени киириштирип , аът кырынга олуртуп ооредип эгелээн.
Аът чарыжы бир онзагай, элээди оолдарны чайгаар бодунче хаара туда бээр оюннарнын бирээзи деп санаар мен. Аът чарыжы боор деп баарга кижи ала чайгаар олурттунмастап, ынаар барыксап эгелээр. Ол эр кижинин 3 оюнунда кирип турар оюннарынын бирээзи. Кижинин хей-адын бедидер, дидим, чоргаар будуштуг боорунга ооредиир оюн. Коргуш чок, кандыг-даа малдын аажы чанын кижи билир апаар болгаш кандыг мал-биле канчаар ажылдап, мунарын кижи чайгаар биле бээр.
Кижинин ажаап турар малы ээзин таныыр, аъттын чоружу безин ээзинин кузели-биле домей апаар.

Аът кижинин чарылбас, шынчы эжи.

Ажыглаан литературалар


  1. Борис Казырыкпай, Эр чол 2007 чыл

  2. Д.А.Монгуш Кыска орус-тыва словарь 1994 чыл

  3. Вячеслав Даржай, « Лошади кочевников», 2004г.

  4. Чооду Кара-Куске « Репрессированный конь», 2011 г

  5. А.В Фадеев книга, «Животноводство», 1987 г.

  6. Информаторлар: Монгуш Владимир Медээчи-оолович, 1959 чылда торуттунген.

Ховалыг Анчы-Кара Кан-оолович, 1986 чылда торуттунген

7. Ховалыг Артур Кошкар-ооловичнин « Аъттыг кижи омак» деп ажылындан дыннадыышкыннар.

8. Интернеттен медээлер.


© 2010-2022